NGUYEÃN DU NOÙI GÌ?
Neáu chæ caên cöù treân khía caïnh vaên chöông, cuù phaùp cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh maø lieät Nguyeãn Du vaøo haøng ñaïi vaên haøo cuûa daân toäc, danh nhaân cuûa theá giôùi thì ñoù laø söï baát coâng ñoái vôùi caùc taùc giaû khaùc. Dó nhieân khoâng phaûi ngöôøi ta chæ caên cöù vaøo Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh maø ñaùnh giaù Nguyeãn Du, nhöngneáu khoâng coù Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, Nguyeãn Du khoâng chieám ñöôïc söï ngöôõng moä lôùn lao cuûa moïi ngöôøi.
Noäi dung cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh raát laø vaù víu, keát caáu tình tieát quaù göôïng eùp. Phaàn tö töôûng khoâng coù ñöôïc moät laäp luaän vöõng chaéc vaø saéc beùn. Vaên hoïc Vieät Nam ñaõ maëc nhieân chaáp nhaän thuyeát Taøi Meänh Töông Ñoá cuûa Nguyeãn Du qua Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh. Luaän cöù cuûa thuyeát naøy xaây döïng treân caùi taøi hieám coù vaø vaän meänh truaân chuyeân cuûa Thuùy Kieàu. Nhöng neáu ñoïc kyõ vaø nhaän xeùt caùc vai troø cuøng coát truyeän ta seõ thaáy thuyeát naøy khoâng ñöùng vöõng.
Moät luaän thuyeát ñöôïc döïng laäp, ít nhaát cuõng phaûi hoäi ñuû yeáu toá khaùch quan vaø toång quaùt. Thuùy Kieàu, nhaân vaät chaùnh cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ñöôïc moâ taû laø taøi saéc veïn toaøn vaø möôøi laêm naêm truaân chuyeân cuûa cuoäc ñôøi naøng laø coät truï choáng ñôõ cho thuyeát Taøi Meänh Töông Ñoá. Nhöng trong Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, Kieàu khoâng phaûi laø nhaân vaät duy nhaát coù taøi trí phi thöôøng; beân caïnh ñoù coøn coù moät nhaân vaät cuõng coù taøi thuoäc haøng sieâu vieät, haøo hoa phong nhaõ tuyeät vôøi theá maø vaän meänh laïi chaúng nhöõng khoâng long ñong maø laïi coøn ñöôïc öu ñaõi hôn ngöôøi. Ñoù laø Kim Troïng.
Chaøng Kim hoäi ñuû taát caû tinh tuùy cuûa trôøi ñaát daønh cho moät con ngöôøi, naøo laø thoâng minh, ñeïp trai, giaøu sang. Taøi trí hôn ngöôøi cuûa Kim Troïng giuùp chaøng thaêng tieán con ñöôøng coâng danh söï nghieäp suoân seû, hoïc haønh ñoã ñaït ; vöøa ñaïi ñaêng khoa laïi vöøa tieåu ñaêng khoa caû hai giai nhaân tuyeät traàn. Quaù nöûa cuoäc ñôøi, ít nhaát laø cho tôùi luùc chung cuoäc cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, Kim Troïng chöa heà neám muøi vò cuûa khoå ñau. Theá thì, neáu baûo söï troâi noåi, laän ñaän cuûa Thuùy Kieàu laø ñieåm töïa caên baûn cuûa Taøi Meänh Tuông Ñoá thì Kim Troïng laïi laø khaéc tinh cuûa chính thuyeát naøy. Cho raèng Nguyeãn Du ñeà xöôùng chuû thuyeát treân, e raèng khoâng ñuùng. Xem vaäy, treân maët noåi, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh khoâng chöùa moät giaù trò tö töôûng cao sieâu naøo.
Thoâng thöôøng, giaù trò cuûa moät taùc phaåm ñöôïc caên cöù vaøo hai ñieåm chính laø noäi dung vaø hình thöùc. Thieáu moät trong hai, baát cöù taùc phaåm ngheä thuaät naøo cuõng trôû thaønh ñui choät. NguyeãnDu thöøa bieát ñieàu ñoù. Vaäy vaán ñeà ôû ñaây laø chuùng ta thöû tìm xem Nguyeãn Du noùi gì qua Thuùy Kieàu, Thuùy Vaân, Kim Troïng, Vöông Quan, Sôû Khanh, Thuùc Kyø Taâm, Hoà Toân Hieán, Töø Haûi, Giaùc Duyeân... cho ñeán teân thoå quan taàm thöôøng.
Maët sau cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh seõ trung thöïc hôn neáu chuùng ta chòu buoâng boû nhöõng lôùp kính maøu ñaõ ñöôïc trang bò bôûi nhöõng haøng raøo kieán thöùc, luaân lyù, ñaïo ñöùc, thieân kieán, khaùi nieäm, qui öôùc xaõ hoäi cuøng nhöõng lôøi chuù giaûi cuûa caùc baäc thöùc giaû tieàn boái. Phaûi maïnh daïn tröïc dieän vôùi Kieàu nhö laø Thuùc sinh ngaém giai nhaân:
"Roõ raøng trong ngoïc traéng ngaø,
Daøy daøy saün ñuùc moät toøa thieân nhieân."
Haõy thaûn nhieân lau saïch lôùp phaán son treân maët cuûa Thuùy Kieàu ñeå xem Toá Nhö tieân sinh aån daáu tình yù gì nôi ñoù. Cöù an nhieân moå xeû Kieàu, quan saùt cho tôùi choã taän cuøng vi teá cuûa thöïc theå, loøng chôù vöông moät nieäm chính-taø, phaûi-traùi, ñuùng-sai, thieän-aùc, ñaïo ñöùc-suy ñoài...Ñöôïc vaäy, chuùng ta seõ khaùm phaù ra hình aûnh cuûa Thuùy Kieàu, Thuùy Vaân, Vöông Quan, Kim Troïng, Hoaïn Thö, Hoà Toân Hieán, Giaùc Duyeân...laø nhöõng thaønh phaàn dính lieàn vôùi ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Thuùy Kieàu hieän dieän trong moãi caù nhaân chuùng ta.
Thaáy ñöôïc maët sau cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, töùc laø ngoä ñöôïc thaâm yù cuûa Tieân Ñieàn tieân sinh, chuùng ta coøn tieác gì maø khoâng nghieâng mình baùi phuïc Nguyeãn Du - khoâng phaûi nhaø ñaïi thi haøo - maø laø vò cö só ñaït ñaïo ôû ñaát Tieân Ñieàn: "Khaâm phuïc thay cö só Nguyeãn Du,
Ñuøa dai bôõn côït keû phaøm phu,
Yeám Kieàu, Phaät Phaùp OÂng ñem daáu,
Laïi muoán ngöôøi sau khoùc Toá Nhö!"
Cho duø thaáy ñöôïc maët thaät cuûa Kieàu chính thò laø Baûn Lai Dieän Muïc*, cho duø thoâng caûm vôùi noãi nhuïc nhaõ cuûa giai nhaân bò cheâ bai, phæ nhoå baáy laâu, chuùng ta ñöøng bao giôø ñeå Nguyeãn Du löøa phænh:
"Baát tri tam baùch dö nieân haäu,
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö."
Vì sao? Vì caøng thöông caøng khoùc cho Toá Nhö, chuùng ta caøng bò vò thieàn sö ñaéc ñaïo ñoù cöôøi to vaøo maët: "Kheùo dö nöôùc maét khoùc ngöôøi ñôøi xöa."!
Vaäy Nguyeãn Du muoán noùi gì qua Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh? Töøng böôùc ñi vaøo luaän, chuùng ta seõ tìm thaáy caâu traû lôøi.
* * *

TIEÅU SÖÛ NGUYEÃN DU
Taùc giaû hoï Nguyeãn, huùy laø Du, töï laø Toá Nhö, hieäu laø Thanh Hieân, quaùn taïi laøng Tieân Ñieàn, huyeän Nghi Xuaân, tænh Haø Tónh, con thöù baûy cuï Hoaøng Giaùp Xuaân Quaän Coâng Nguyeãn Nghieãm. Thaân phuï oâng thi ñoå tieán só vaø laøm quan ñeán chöùc Teå Töôùng thôøi Leâ-Trònh. Doøng hoï oâng ñeàu thi ñoã laøm quan to, ñuùng laø theá gia voïng toäc. Mieàn Ngheä Tónh coù caâu ca dao sau ñaây ñeå aùm chæ gia theá cuûa hoï Nguyeãn Tieân Ñieàn:
"Bao giôø ngaøn Hoáng heát caây,
Soâng Rum heát nöôùc, hoï naøy heát quan."
Nguyeãn Du sanh naêm AÁt Daäu (1765), nieân hieäu Caûnh Höng thöù 26 ñôøi nhaø Leâ. Tieân sinh ñoã tam tröôøng thi Höông khi 19 tuoåi.
Khi Taây Sôn chieám Baéc Haø, tieân sinh bò baét caàm tuø nhöng vaãn kieân quyeát trung thaønh vôùi nhaø Leâ. Sau khi ñöôïc tha, Nguyeãn Du theo goùt La Sôn Phu Töû ñi ngao du sôn thuûy, saên baén laøm vui. Tieân sinh ñaõ ñi khaép caû vuøng chín möôi chín ngoïn nuùi Hoàng Lónh, neân laáy bieät hieäu laø Hoàng Sôn Lieäp Hoä, coù nghóa laø nhaø saên baén ôû nuùi Hoàng Sôn.
Naêm Gia Long nguyeân nieân (1802), Nguyeãn Du ñöôïc trieäu ra laøm quan, baét ñaàu laø Tri huyeän Phuï Döïc, Thaùi Bình; ít laâu sau laøm tri phuû Thöôøng Tín (nay thuoäc Haø Ñoâng). Sau ñoù caùo beänh.
Naêm Gia Long thöù 5 (1806), ñöôïc trieäu vaøo Kinh (Hueá) giöõ chöùc Ñoâng Caùc Hoïc Só.
Naêm 1809, laøm Boá Chính (Cai Baï) Quaûng Bình.
Naêm 1813, thaêng Caàn Chính Ñieän Hoïc Só, sung chöùc Chaùnh Söù sang coáng nhaø Thanh. Ñi söù veà, thaêng Leã Boä Höõu Tham Tri.
Naêm Minh Maïng nguyeân nieân (1820), saép söûa ñi söù Taøu laàn nöõa, nhöng bò bònh maát ngaøy 10 thaùng 8 naêm Canh Thìn, thoï 56 tuoåi.
Saùch Chính Bieân Lieät Truyeän cheùp raèng:
"Khi tieân sinh phaûi beänh naëng, khoâng chòu uoáng thuoác. Luùc gaàn maát, sai ngöôøi sôø tay chaân xem coøn noùng hay laïnh. Ngöôøi nhaø noùi ñaõ laïnh caû roài. Tieân sinh noùi: "Ñöôïc". Noùi xong thì maát, khoâng coù "moät lôøi naøo daën doø ñeán vieäc sau". "
Tieân sinh laø ngöôøi hoïc roäng, tinh thoâng caû Phaät hoïc vaø saønh caùc moân thi hoïa. Thi vaên chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Du ñeå laïi goàm Thanh Hieân Tieàn Haäu Taäp, Baéc Haønh Thi Taäp, Nam Trung Taïp Ngaâm, Leâ Quí Kyû Söï. Veà thô noâm, Toá Nhö löu laïi trong kho taøng vaên hoïc Vieät Nam thieân tröôøng thi baát huû Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, ñöôïc truyeàn tuïng cuøng khaép vaø lieät vaøo taøi lieäu giaùo khoa daïy ôû baäc trung hoïc. Ñaây laø aùng vaên tuyeät taùc, vieát theo theå thô luïc baùt, daøi nhaát trong caùc taùc phaåm vaên chöông coå kim, 3254 caâu. Ngoaøi ra, baøi Vaên Teá Thaäp Loaïi Chuùng Sinh cuõng laø moät taùc phaåm ñaùng ghi nhôù.
( Vieát theo: "Truyeän Kieàu Chuù Giaûi" cuûa Vaân Haïc vaø "Theá Giôùi Thi Ca Nguyeãn Du" cuûa Nguyeãn Ñaêng Thuïc.)
* * *
XUAÁT XÖÙ ÑOAÏN TRÖÔØNG TAÂN THANH
Nguyeãn Du, nhaân chuyeán ñi söù sang Trung Hoa, ñoïc ñöôïc boä tieåu thuyeát vaên xuoâi, khoâng roõ ai laø taùc giaû, chæ thaáy ñeà laø Thanh Taâm Taøi Nhaân soaïn. Boä tieåu thuyeát naøy ñöôïc vieát vaøo cuoái theá kyû 16 hay ñaàu theá kyû 17. Theo caùc nhaø khaûo cöùu, quyeån tieåu thuyeát ñoù coù nhan ñeà laø Kim Vaân Kieàu Truyeän.
Noäi dung boä truyeän noùi veà cuoäc ñôøi cuûa moät naøng kyõ nöõ ña taøi nhöng laïi chòu soá phaän truaân chuyeân. Phaàn vaên chöông cuõng nhö cuù phaùp khoâng coù chi ñaëc saéc. Cho ñeán nay, Kim Vaân Kieàu Truyeän cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân khoâng coù choã ñöùng, duø laø khieâm nhöôøng, trong kho taøng vaên hoïc phong phuù cuûa Trung Hoa.
Nguyeãn Du, thieân taøi baát nhò cuûa nöôùc nhaø, vôùi ngoïn buùt thaàn tình, ñaõ trau chuoát moät naøng con gaùi voâ danh cuûa Trung Hoa thaønh naøng kyõ nöõ löøng danh trong vaên hoïc Vieät Nam. Nhaø ñieâu khaéc Toá Nhö ñaõ taïc böùc töôïng giai nhaân Vöông Thuùy Kieàu trong taâm khaûm cuûa haàu heát ngöôøi Vieät Nam. Töø moät boä truyeän vaên xuoâi taàm thöôøng, Nguyeãn Du bieán thaønh moät thieân tröôøng thi coù giaù trò quoác teá, mang teân Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh.
Phaïm Quí Thích, ngöôøi ñöôïc Nguyeãn Du trao cho baûn chaùnh cuûa truyeän thô, khoâng hieåu nguyeân do gì, khi ñem khaéc in, ñaõ ñoåi teân laø Kim Vaân Kieàu Taân Truyeän. Veà sau, ñöùa con tinh thaàn cuûa ñaïi thi haøo ñaát Tieân Ñieàn laïi bò Buøi Kyû vaø Traàn Troïng Kim caûi danh laø Truyeän Thuùy Kieàu. Theo ñaø ñoù, ñeán löôït thi só Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laïi mang teân laø Vöông Thuùy Kieàu chuù giaûi Taân Truyeän. Vôùi Vaân Haïc, thi truyeän ñöôïc goïi laø Truyeän Kieàu.
Nguyeãn Du laøu thoâng tam giaùo, neân yù thô cuûa tieân sinh trong Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, coù nôi phaõng phaát tinh thaàn Nho gia, ñoâi choã mang neùt Ñaïo hoïc cuûa Laõo Töû. Ñi saâu vaøo yù töù cuûa thieân tröôøng thi, tö töôûng giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät traøn ngaäp töø caâu môû ñeà cho ñeán phaàn keát luaän. Moät kho taøng Phaät Phaùp naèm ngay beân sau aùng vaên tuyeät vôøi, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ñaùng ñöôïc coi laø sao Baéc Ñaåu treân voøm trôøi vaên hoïc nöôùc nhaø.