NGUYEÃN DU, moät baäc taøi hoa, moät ñaïi vaên haøo cuûa daân toäc, duø qui tieân ñaõ hôn 170 naêm nhöng teân tuoåi vaø taùc phaåm cuûa tieân sinh vaãn coøn hieån hieän trong taâm khaûm cuûa ñaïi ña soá ngöôøi Vieät Nam. Toá Nhö ñi vaøo loøng ngöôøi qua taùc phaåm Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, thöôøng ñöôïc goïi laø Truyeän Kieàu. Taùc phaåm naøy goùp phaàn vaøo söï thaåm ñònh Nguyeãn Du laø moät danh nhaân cuûa theá giôùi.
Coù ngöôøi noùi raèng, Truyeän Kieàu coøn, nöôùc Nam coøn, truyeän Kieàu maát, nöôùc Nam maát. Caâu naøy cho thaáy vò trí toät cuøng cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh trong kho taøng vaên hoïc Vieät Nam. Truyeän Kieàu dính lieàn vôùi daân toäc. Töø thaønh phaàn trí thöùc cho ñeán giôùi bình daân, ñaâu ñaâu cuõng aån hieän boùng daùng naøng Kieàu. Tuøy theo hoaøn caûnh vaø moâi tröôøng, Kieàu coù choã ñöùng khaùc nhau trong loøng ngöôøi. Ngöôøi ta taùn tuïng Kieàu, khen taëng Kieàu, chæ trích Kieàu, cheâ bai Kieàu, phæ nhoå Kieàu, thöông xoùt Kieàu... Ngöôøi ta ñem Kieàu ra ñeå ru con nguû, bình phaåm Kieàu luùc traø dö töûu haäu, nghieàn ngaãm Kieàu ñeå tìm hieåu Nguyeãn Du. .
Vôùi nhaø toaùn hoïc, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laø moät haøm soá. Vôùi baäc huû nho naëng tinh thaàn Khoång Maïnh, Kieàu laø moät coâ gaùi laõng maïn, thieáu leã giaùo; vì theá Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laø quyeån tieåu thuyeát caám kî ñoái vôùi caùc khueâ nöõ ñaøi caùc, gia giaùo. Thanh nieân, thieáu nöõ thôøi baáy giôø bò caám ñoïc truyeän Phan Traàn vaø Truyeän Kieàu! Vôùi keû thaát thôøi lôõ vaän, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laø moät caåm nang boùi toaùn linh nghieäm nhö thaàn, thöû nghe lôøi khaán vaùi khi boùi Kieàu: "Laïy vua Töø Haûi, laïy vaõi Giaùc Duyeân, laïy tieân Thuùy Kieàu..." .
Khoâng ai coù theå phuû nhaän giaù trò baát huû cuûa aùng vaên tuyeät taùc vaø theá ñöùng cuûa Kieàu trong loøng daân toäc. Laø moät taùc phaåm saâu saéc vaø haøm suùc vôùi voâ soá ñieån tích, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ñöôïc raát nhieàu baäc laøu thoâng kinh söû nhö laø Buøi Kyû,Traàn Troïng Kim, Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu, Nguyeãn Vaên Vónh, Vaân Haïc, Buøi Khaùnh Dieãn... chuù giaûi. Ngoaøi ra Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh coøn ñöôïc Crayssac, Nguyeãn Vaên Vónh...dòch ra Phaùp vaên, Gaàn ñaây nhaát, hoïc giaû Leâ Cao Phan dòch ra Phaùp vaên, ñöôïc cô quan UNESCO baûo trôï. .

* * *.
Nhieàu ngöôøi cho raèng Nguyeãn Du goùi gheùm taát caû taâm söï cuûa mình trong taùc phaåm Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh. Nhoùm naøy nghó raèng loøng cuûa Tieân Ñieàn tieân sinh luùc naøo cuõng höôùng veà chuùa cuõ. Vai troø cuûa Töø Haûi laø ñeå dieãn taû noãi loøng thaàm kín cuûa moät cöïu thaàn nhaø Leâ khi baát ñaéc dó phaûi ra phuïc vuï cho trieàu Nguyeãn. .
Veà maët tö töôûng, ngöôøi ta cho raèng Nguyeãn Du ñöa ra thuyeát Taøi Meänh Töông Ñoá. Taøi saéc tuyeät vôøi cuûa Thuùy Kieàu vaø vaän meänh truaân chuyeân cuûa naøng laø laäp luaän caên baûn cuûa quan ñieåm naøy. Nhöng khi ñi saâu vaøo Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, nhieàu nhaø chuù giaûi bò luùng tuùng, khoâng roõ Nguyeãn Du muoán noùi veà Phaät giaùo, Nho giaùo hay Ñaïo giaùo? Roát cuoäc, Vaân Haïc, moät nhaø chuù giaûi truyeän Kieàu thuù nhaän raèng: .
"Ngöôøi ta khoâng roõ chuû tröông taùc giaû ra sao khi taùc giaû vöøa taùn thaønh thuyeát nghieäp baùo nhaø Phaät vöøa hoan ngheânh thuyeát thieân meänh nhaø Nho." .
(Vaân Haïc,Truyeän Kieàu chuù giaûi, Zieleks, tr. 599) .
Vaân Haïc heát söùc phaân vaân veà tö töôûng cuûa Nguyeãn Du: .
"Ñeán ñaây ngöôøi ta thaáy taùc giaû laïi muoán thöøa nhaän caû thuyeát Hoïa Phuùc hoaëc thuyeát Soá Meänh cuûa Ñaïo giaùo. Coù leõ taùc giaû muoán dung hieäp tam giaùo chaêng? Hay laø aûnh höôûng cuûa tam giaùo ñaõ laøm cho tö töôûng taùc giaû phöùc taïp, khoù hieåu?".
(Vaân Haïc, Truyeän Kieàu chuù giaûi, Zieleks, tr. 599) .
Cuoái cuøng, Vaân Haïc ñaønh thuùc thuû: .
"Nhö vaäy, taùc giaû ñònh noùi gì? Taùc giaû coù moät quan nieäm raát lôø môø, khoù hieåu veà meänh vaø vì theá ngöôøi ta thaáy Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh hình nhö vieát ra ñeåchöùng minh moät tö töôûng trieát hoïc, toân giaùo, nhöng chöùng minh chöa ñuùng xaùc, chöa khuùc trieát." .
(Vaân Haïc,Truyeän Kieàu chuù giaûi, Zieleks, tr. 600)
Vaäy thì chieàu saâu, maët sau cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, Nguyeãn Du muoán noùi gì?
Treân bình dieän vaên chöông, Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh quaû laø moät aùng vaên tuyeät taùc. Veà kieán thöùc söû saùch qua caùc ñieån tích quaû thaät khoù ai saùnh baèng, xeùt veà cuù phaùp thì thaät laø tuyeät vôøi. Khoâng ai choái caõi ñieàu naøy. Nhieàu baäc thöùc giaû chuû tröông neân thöôûng thöùc Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh treân maët vaên chöông, rieâng phaàn noäi dung vaø tö töôûng thì gaùc boû qua moät beân. Chaáp nhaän nhö vaäy coù phuï loøng ngöôøi xöa hay khoâng?

VAÏCH LAÙ TÌM SAÂU
Trong khi phaàn tö töôûng cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh quaù lôø môø, phaàn noäi dung cuõng khoâng keùm vuïng veà. Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh laø truyeän thô phoùng taùc töø moät tieåu thuyeát vaên xuoâi, ñöôïc ghi laø do Thanh Taâm Taøi Nhaân soaïn. Theo caùc nhaø khaûo cöùu, truyeän naøy teân laø Kim Vaân Kieàu Truyeän. Ñoù laø quyeån tieåu thuyeát vaên xuoâi taàm thöôøng cuûa Trung Hoa vaøo khoaûng cuoái theá kyû 16, ñaàu theá kyû17.
Ñoïc kyõ Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, chuùng ta thaáy taùc giaû caáu truùc caâu chuyeän khoâng ñöôïc suoân seû, vaø tình tieát ñeå loä nhieàu choã luûng cuûng. Duø laø saùng taùc hay phoùng taùc, moät ngöôøi nhö Nguyeãn Du khoâng theå vaáp phaûi nhöõng maâu thuaãn, sô soùt, cuøng nhöõng loãi laàm sô ñaúng trong ñaïi taùc phaåm nhö vaäy.
Ngöôøi ñöông thôøi lieät Toá Nhö vaøo haøng "An Nam nguõ tuyeät", töùc laø moät trong naêm ngöôøi hay chöõ nhaát nöôùc. Treân ñöôøng hoaïn loä, Nguyeãn Du tieân sinh töøng nhaän laõnh nhieàu traùch nhieäm cao caáp trong trieàu ñình. Laø Ñoâng Caùc Ñaïi Hoïc Só, moät chöùc vuï thuoäc haøng nhaát phaåm döôùi trieàu Nguyeãn, coäng vôùi nhöõng naêm ñi söù sang Trung hoa, taùc giaû coù nhieàu cô hoäi trau gioài kieán thöùc. Nhìn qua nhöõng ñieån tích cuøng caùch duøng chöõ cuõng nhö kyõ thuaät laøm thô, moïi ngöôøi ñeàu nhìn nhaän raèng Toá Nhö laø moät ñaïithi haøo cuûa ñaát nöôùc. Cho ñeán ngaøy nay chöa coù nhaø thô naøo coù ñöôïc taàm voùc ngang haøng vôùi Tieân Ñieàn tieân sinh. Theá sao Nguyeãn Du laïi ñeå cho Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh vaáp phaûi quaù nhieàu sô hôû maø moïi ngöôøi bình thöôøng ai cuõng coù theå thaáy ñöôïc? Phaûi chaêng tieân sinh quaù vuïng veà hay laø taùc giaû ôû vaøo tình theá khoâng theå laøm gì khaùc hôn? Sau ñaây laø vaøi ñoaïn ñieån hình.

1. 1- Thuùy Vaân vaø Thuùy Kieàu ôû löùa tuoåi caëp keâ töùc laø khoaûng15 hay 16. Vaäy tuoåi cuûa Vöông Quan khoâng quaù 14. Gia ñình Vöông Vieân Ngoaïi khoâng giaøu coù, chæ ôû baäc trung löu nhöng thuoäc thaønh phaàn gia giaùo vaø coù aên hoïc. Theá maø Vöông Quan laïi bieát roõ tieåu söû Ñaïm Tieân moät caùch tæ mæ raønh maïch. Ñaïm Tieân laø moät naøng ca kyõ löøng danh ñöông thôøi thì chæ coù giôùi aên chôi môùi bieát raønh veà naøng. Neáu Ñaïm Tieân laø moät danh nhaân cuûa ñaát nöôùc hoaëc laø anh huøng cuûa quoác gia thì Vöông Quan coù theå thuoäc naèm loøng laø ñieàu töï nhieân; nhöng moät khi Vöông Quan ñaõ bieát thì Kieàu laïi caøng phaûi bieát roõ hôn vì naøng ñöôïc Nguyeãn Du toâ ñieåm laø moät ngöôøi taøi saéc veïn toaøn. Tieác thay, ôû ñaây taùc giaû giao cho chuù nhoû Vöông Quan, moät caäu beù chöa ñeán tuoåi daäy thì daãn giaûi veà cuoäc ñôøi cuûa moät kyõ nöõ noåi danh, chaúng soùt moät chi tieát coûn con. Quaû laø ñieàu nghòch nhó! Vaäy Vöông Quan khoâng phaûi chæ ñoùng vai troø moät thö sinh taàm thöôøng. Chuùng ta seõ khaùm phaù maët thaät cuûa nhaân vaät naøy.
2. 2- Thuùy Kieàu ñöôïc moâ taû laø:

"EÂm ñeàm tröôùng ruû maøn che,
Töôøng ñoâng ong böôùm ñi veà maëc ai."
Nhö vaäy Kieàu laø moät coâ gaùi gia phong neà neáp. Nhöng laï thay, khi cha meï ñi vaéng, Kieàu ñeán nhaø Kim Troïng suoát caû ngaøy. Caø keâ vôùi trai troïn ngaøy chöa ñuû, Kieàu trôû laïi vôùi chaøng Kim thaâu ñeâm suoát saùng:
"Ngaøy vui ngaén chaúng ñaày gang,
Troâng ra aùc ñaõ ngaäm göông non ñoaøi.
Vaéng nhaø chaúng tieän ngoài dai,
Giaû chaøng, naøng môùi kíp dôøi song sa.
Ñeán nhaø vöøa thaáy tin nhaø,
Hai thaân coøn giôû tieäc hoa chöa veà.
Cöûa ngoaøi voäi ruõ reøm che,
Xaêm xaêm baêng loái vöôøn khuya moät mình."
Taùo baïo ñeán theá laø cuøng!
Laø moät coâ gaùi chaúng maáy khi böôùc ra khoûi nhaø, theá maø khi Vöông Vieân Ngoaïi laâm naïn, Kieàu laïi töï mình tìm choã baùn thaân ñeå laáy tieàn chuoäc cha. Taùc giaû ñuû taøi trí cuõng nhö ñieàu kieän ñeå giao coâng vieäc naøy cho meï Thuùy Kieàu ñöùng ra lo lieäu. Ñaønh raèng coù mai moái ñöa ñöôøng daãn loái nhöng chuû ñoäng ñeà xöôùng vaø quyeát ñònh laø Thuùy Kieàu. Nguyeãn Du khoâng ñeå cho Vöông laõo baø coù tieáng noùi naøo trong phuùt giaây troïng ñaïi naøy! Haün laø coù moät aån yù naøo ñoù vaäy.
3. 3- Moâ taû saéc ñeïp giai nhaân, con maét thaåm myõ cuûa Toá Nhö tieân sinh quaû thaät khaùc thöôøng:

"Vaân xem trang troïng khaùc vôøi,
Khuoân traêng ñaày ñaën, neùt ngaøi nôû nang."
Duøng hai chöõ nôû nang ñeå toâ ñaäm loâng maøy cuûa giai nhaân vaø hình aûnh traêng raèm ñeå khoanh troøn khuoân maët cuûa Thuùy Vaân; hôûi ôi! theá gian naøy chaéc chaúng coøn ai laø con gaùi xaáu. Coù nhaø vaên naøo, duø laø môùi caàm buùt, laïi coù theå taû saéc ñeïp cuûa giai nhaân vôùi khuoân maët troøn tròa nhö maûnh traêng raèm vôùi ñoâi loâng maøy thoâ keäch nhö vaäy? Nguyeãn Du chaéc haún cuõng nhaän ra choã khuyeát keùm naøy nhöng coù leõ tieân sinh muoán aùm chæ ñieàu gì ñoù qua vai troø cuûa Thuùy Vaân?
4. 4- Thuùc Kyø Taâm, moät thöông gia coù vôï laø Hoaïn Thö. Vì vieäc laøm aên, vôï choàng phaûi ôû hai nôi. Thuùc sinh gaëp Kieàu, chuoäc naøng ra khoûi laàu xanh vaøø aên ôû vôùi giai nhaân nhö vôï choàng. Cha cuûa Thuùc sinh khoâng chaáp nhaän tình traïng nhö vaäy, ñem noäi vuï ra cöûa quan nhôø phaân xöû. Khi xeùt xöû, quan phuû duøng cöïc hình, roi voït haønh haï Kieàu; sau laïi thöû taøi vaên chöông cuûa naøng ñeå roài cuoái cuøng ñöùng ra chuû hoân cho hai ngöôøi chính thöùc laáy nhau. Ñoaïn thô naøy khoâng ñöôïc thuaän tình vaø hôïp lyù; keát caáu chaáp vaù raát göôïng gaïo.

4.1. Thuùc Kyø Taâm ñaõ coù gia ñình laïi ñeøo boàng theâm vôï leû thì nhaân vaät chính bò thieät thoøi laø Hoaïn Thö chöù khoâng phaûi Thuùc oâng. Ñaønh raèng treân phöông dieän luaân lyù vaø ñaïo ñöùc giañình, Thuùc oâng coù theå raày la Thuùc sinh nhöng treân maët phaùp lyù Thuùc oâng khoâng coù ñuû tö caùch ñeå ñöa noäi vuï ra phaân xöû ôû cöûa coâng. Quyeàn lôïi daân söï nguyeân caùo laø phaàn vieäc cuûa Hoaïn Thö chöù khoâng phaûi cuûa Thuùc oâng.
4.2. Quan tri phuû coù loái xeùt xöû quaù söùc dò thöôøng:
"Pheùp coâng chieáu aùn luaän vaøo,
Coù hai ñöôøng aáy muoán sao maëc mình.
Moät laø cöù phaùp gia hình,
Hai laø laïi cöù laàu xanh phoù veà."
Sau khi ñaùnh ñaäp ñaõ tay laïi ra ñeà thi thöû taøi ñeå sau ñoù ñöùng ra taùc hôïp, quan tri phuû ñaõ vi phaïm luaät gia ñình thôøi baáy giôø. Coå luaät daønh cho ngöôøi ñaøn baø trong gia ñình moät söï toân troïng ñaëc bieät. Chæ coù ngöôøi vôï chính thöùc, töùc laø ngöôøi vôï caû môùi ñöôïc toaøn quyeàn lo lieäu vieäc cöôùi vôï leû cho choàng trong tröôøng hôïp mình khoâng sinh ñöôïc con trai ñeå noái doõi toâng ñöôøng cho nhaø choàng. Hôn ai heát, quan tri phuû phaûi hieåu roõ ñieàu naøy; theá maø moät baäc phuï maãu cuûa daân laïi ñöùng ra laøm vieäc phaïm luaät!
4.3. Quan tri phuû thuoäc loaïi "ñieác khoâng sôï suùng" neân môùi daùm laøm vieäc taøy trôøi naøy. Taøy trôøi khoâng phaûi vì vi phaïm luaät vua maø ôû choã laø daùm ñöùng ra chuû hoân cöôùi vôï leû cho chaøng reå cuûa quan Laïi Boä Thöôïng Thö !
Moät daáu ngoaëc môû ra nôi ñaây ñeå phaùc hoïa vaøi neùt veà cô caáu chính quyeàn ngaøy xöa. Trieàu ñình ngaøy tröôùc, treân heát laø Vua, döôùi laø Teå töôùng hay Thöøa töôùng, keá ñeán laø luïc boä goàm Boä Laïi, Boä Hình, Boä Leã, Boä Binh, Boä Hoä vaø Boä Coâng. Trong saùu boä, Boä Laïi laø cô quan coù nhieàu quyeàn haønh nhöùt. Boä Laïi phuï traùch veà haønh chaùnh vaø ñieàu haønh. Vieäc thaêng thöôûng vaø thuyeân chuyeån cuûa caùc quan trong trieàu ñeàu thuoäc quyeàn sinh saùt cuûa quan Thöôïng Thö Boä Laïi. Döôùi trieàu nhaø Nguyeãn chöùc quan naøy töông ñöông vôùi Teå Töôùng. Xin ñoùng daáu ngoaëc laïi.
Trôû laïi vôùi Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh, chuùng ta haõy xem nhaïc gia cuûa Thuùc sinh laø ai:
"Voán doøng hoï Hoaïn danh gia,
Con quan Laïi Boä, teân laø Hoaïn Thö."
Ñöôøng coâng danh söï nghieäp cuûa vieân tri phuû naøy naèm goïn trong tay boá vôï Thuùc sinh, theá maø laïi caû gan laøm vieäc traùi luaät vaø phaù gia cang con gaùi cuûa quan Teå Töôùng, moät ñieàu khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Neáu baûo raèng quan tri phuû khoâng bieát Thuùc sinh laø chaøng reå cuûa Laïi Boä Thöôïng Thö thì roõ raøng laø nguïy bieän vaø quaù göôïng gaïo.
Chaéc haún laø taùc giaû muoán gôûi gaám thaâm yù naøo ñoù nhöng khoâng tieän toû baøy?