Cuoäc ñoái ñaùp giöõa hai nhaân vaät chaùnh cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh trong buoåi taùi ngoä gaây nhieàu nghi vaán. Vôùi caùch trình baøy môø môø aûo aûo, coäng vôùi söï maâu thuaån cuûa yù thô khieán ngöôøi ñoïc khoâng hieåu caû hai lieân heä nhau treân tình nghóa vôï choàng hay chæ laø tình baèng höõu:
“Ai ngôø laïi hôïp moät nhaø,
Löïa laø chaên goái môùi ra saét caàm!” (3178)
hoaëc : “Hai tình veïn caû hoøa hai,
Chaúng trong chaên goái cuõng ngoaøi caàm thô.
Khi cheùn röôïu, khi cuoäc côø,
Khi xem hoa nôû, khi chôø traêng leân.
Ba sinh ñaõ phæ möôøi nguyeàn, (3225)
Duyeân ñoâi löùa cuõng laø duyeân baïn baày.”
Cho taùc hôïp, toå chöùc leã ñoäng phoøng, cho uoáng röôïu giao boâi nhöng sau ñoù laïi löïa laø chaên goái môùi ra saét caàm, chaúng hieåu Nguyeãn Du coøn muoán quaáy nhieåu ñoâi trai taøi gaùi saéc naøy cho ñeán bao giôø? Vaø cuoái cuøng, taùc giaû ñaïo dieãn cho caû hai trôû thaønh duyeân ñoâi löùa cuõng laø duyeân baïn baày. Baáy nhieâu chi tieát ñoù ñuû cho thaáy raèng söï sum hoïp cuûa Thuùy Kieàu vaø Kim Troïng laø daøn caûnh cuûa taán tuoàng YÙ taùi ngoä Phaùp.
Chuùng sanh thöôøng chaáp töôùng: töôùng tu haønh, töôùng thieàn ñònh, töôùng mong caàu, töôùng chöùng ñaéc...Ngöôøi theá gian chaáp töôùng laø ñieàu töï nhieân nhöng vôùi baäc chaân tu, khoâng phaûi xuoáng toùc ñaép y môùi goïi laø ngöôøi tu:
“Löïa laø chaên goái môùi ra saét caàm?” (3178)
Ñeán ñaây, chuùng ta chaéc haún ñaõ giaûi toûa ñöôïc nhöõng thaéc maéc veà tình traïng ôõm ôø giöõa Kim Troïng vaø Thuùy Kieàu trong buoåi truøng phuøng. Roõ raøng ñaây laø phuùt giaây taùi hoøa hôïp cuûa Phaùp Kim Troïng vôùi YÙ Thuùy Kieàu sau khi Vöông haønh giaû chöùng ngoä, vaø ñoù cuõng chính laø phuùt giaây troïng ñaïi nhaát cuûa moät haønh giaû tu thieàn, caùi tích taéc vöôït ngoaøi yù nieäm khoâng gian vaø thôøi gian, phuùt giaây haønh giaû hoäi ngoä chính mình:
“Chôû che ñuøm boïc thieáu gì,
Traêm naêm danh tieát cuõng vì ñeâm nay.” (3186)

NGHIEÄP BAÙO
Nhöõng vaàn thô cuoái truyeän caøng coâ ñoïng roõ neùt hôn choã coát tuûy cuûa ñaïo Phaät:
“Ngaãm hay muoân söï taïi trôøi,
Trôøi kia ñaõ baét laøm ngöôøi coù thaân.
Baét phong traàn phaûi phong traàn,
Cho thanh cao môùi ñöôïc phaàn thanh cao.
Coù ñaâu thieân vò ngöôøi naøo, (3245)
Chöõ taøi chöõ meänh doài daøo caû hai.”
YÙ thô cho thaáy taùc giaû chaáp nhaän thuyeát thieân meänh, tin töôûng raèng soá meänh con ngöôøi cuõng nhö söï vaän haønh cuûa vuõ truï laø do söï saép ñaët cuûa moät Ñaáng Toái Cao. Ñaáng Toaøn Naêng troïn quyeàn thuôûng phaït moïi loaøi. Ngöôøi naøo coù ñôøi soáng thanh cao laø do OÂng Trôøi ban cho vaø keû naøo chòu caûnh phong traàn laø do Ñaáng Chuû Teå baét phaûi chòu nhö vaäy. Giaûi thích naøy coù veû phuø hôïp vôùi boán caâu treân. Ñeán hai caâu döôùi, chuùng ta thaáy ngay coù söï nghòch lyù. OÂng Trôøi döïa vaøo tieâu chuaån naøo ñeå baét ngöôøi naøy chòu caûnh phong traàn vaø cho ngöôøi kia ñöôïc thanh cao? Rieâng veà ñieåm naøy ta thaáy OÂng Trôøi khoâng theå naøo laø ngöôøi coâng baèng. Ví nhö moät côn thieân tai laøm cheát moät oâng thaày tu thaùnh thieän vaø moät teân saùt nhaân. OÂng Trôøi seõ giaûi thích sao veà söï coâng baèng? Chaúng leõ moät Ñaáng Toaøn Naêng laïi laø moät ngöôøi baát coâng? Trong thieân tai keå treân, roõ raøng laø moät söï baát coâng, theá sao taùc giaû laïi baûo “coù ñaâu thieân vò nguôøi naøo?” Nhöõng yù töù maâu thuaãn naøy cho thaáy Nguyeãn Du khoâng phaûi laø ngöôøi tin vaøo thuyeát thieân meänh. Nguyeãn Du laø moät nhaø Phaät hoïc uyeân thaâm chaéc chaén phaûi bieát raèng Ñöùc Phaät khoâng chaáp nhaän khaùi nieäm veà moät Ñaáng Toaøn Naêng. Haõy nghe lôøi Phaät daïy veà Ñaáng Thaàn Linh khi giaûng veà ñöôøng loái tu khoå haïnh cuûa caùc ñaïo só loõa theå, trong kinh DEVA- DAHA SUTTA:
“Naøy hôûi caùc tyø khöu, neáu quaû thaät chuùng sanh chòu ñau khoå hay höôûng haïnh phuùc vì ñoù laø yù muoán cuûa Thaàn Linh Taïo Hoùa thì vò Thaàn Linh ñaõ taïo neân nhöõng nhaø tu khoå haïnh loõa theå kia chaéc chaén laø moät nhôn vaät ñoäc aùc vì caùc ngöôøi aáy chòu ñau khoå khuûng khieáp.” (Naõrada Maha Thera, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp, tr. 416)
Trong Tuùc Sanh Truyeän soá 543, Boà Taùt (tieàn thaân cuûa Phaät) hoûi vò Thaàn Linh Taïo Hoùa:
“Ngöôøi coù maét aét thaáy caûnh ñau thöông cuûa ñôøi soáng. Taïi sao Brahma (taïo hoùa) khoâng taïo moät vuõ truï hoaøn toaøn toát ñeïp, neáu oai löïc cuûa Ngaøi laø voâ haïn? Taïi sao Ngaøi ít naâng tay leân ñeå ban phöôùc laønh? Taïi sao taïo vaät maø chính Ngaøi ñaõ sinh ra laïi phaûi bò ñoïa ñaøy trong caûnh khoå? Taïi sao Ngaøi khoâng ban haïnh phuùc cho taát caû? Taïi sao ñôøi soáng laïi daãy ñaày nhöõng söï giaû doái, löøa ñaûo, si meâ? Taïi sao gian tham toaøn thaéng chôn thaät vaø coâng lyù laïi thaát baïi? Ta lieät Brahma vaøo haïng baát coâng ñaõ taïo neân moät theá gian hö hoûng. (Naõrada Maha Thera, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp, tr. 419)
Trong Ñaïi Boà Ñeà Tuùc Sanh Truyeän, Boà Taùt pheâ bình giaùo lyù chuû tröông moïi vaät do ñaáng Toái Cao taïo neân nhö sau:
“Neáu coù moät Thaàn Linh toaøn quyeàn ban phöôùc cuõng nhö gieo hoïa cho taïo vaät ñöôïc chính Ngaøi taïo ra, vaø cho chuùng noù nhöõng haønh ñoäng toát hay xaáu; thaàn linh aáy quaû thaät ñaày toäi loåi. Con ngöôøi chæ thöøa haønh yù muoán cuûa Ngaøi.” (Naõrada Maha Thera, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp, tr. 420)
Nguyeãn Du thöøa bieát OÂng Trôøi laø moät nhaân vaät baát nhaân vaø baát coâng vì ban ñaëc aân cho Thuùy Vaân cuøng Kim Troïng quaù nhieàu, ñoàng thôøi ñaøy ñoïa Kieàu heát söùc taøn nhaån, theá maø baûo raèng Trôøi khoâng thieân vò ngöôøi naøo. Chaéc haún Toá Nhö coù moät ngaàm yù naøo ñoù vaäy.
Thieát tuôûng chuùng ta caàn coù moät daáu ngoaëc nôi ñaây ñeå traùnh vaøi ngoä nhaän. Nhöõng phaàn trích daãn treân cho thaáy ñaïo Phaät khoâng chaáp nhaän moät Ñaáng Taïo Hoùa. Laäp luaän cuûa kinh quaù vöõng chaéc khieán moät soá ngöôøi quan nieäm ñaïo Phaät voâ thaàn. Hôn nöõa, thuyeát nhaân duyeân vaø lyù voâ ngaõ caøng haäu thuaån chuû tröông treân. Theá nhöng, neáu ñi saâu vaøo giaùo lyù nhaø Phaät seõ thaáy raèng muïc tieâu cuûa hôn boán muôi naêm truyeàn phaùp cuûa Ñöùc Phaät laø giuùp chuùng sanh khai, thò, ngoä, nhaäp chaân taùnh cuûa mình. Ñöùc Phaät duøng moïi phöông chöôùc giuùp chuùng sanh buoâng boû söï chaáp giöõ cuûa Taâm ñeå ñöôïc ung dung töï taïi tröôùc nhöõng caûnh khoå cuûa sanh, laõo, bònh, töû maø khoâng ai traùnh khoûi. Ñaïo Phaät khoâng ñeán vôùi theá gian ñeå xaùc ñònh hoaëc tranh luaän veà giôùi haïn cuûa vuõ truï, veà khaùi nieäm cuûa thôøi gian, veà söï hieän höõu cuûa moät Ñaáng Toaøn Naêng. Taát caû nhöõng thöù ñoù khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà caáp baùch nhöùt cuûa con ngöôøi: khoå, vì thaàn cheát khoâng chôø ñôïi ai. Coù Thöôïng Ñeá hay khoâng coù Thöôïng Ñeá khoâng phaûi laø vaán ñeà öu tö cuûa Ñöùc Phaät. Theá sao Ngaøi laïi cöïc löïc baùc boû söï hieän höõu cuûa Taïo Hoùa nhö vaäy? Xin thöa, Ñöùc Phaät luaän chöùng veà söï baát coâng, taøn aùc vaø baát löïc cuûa Thöôïng Ñeá laø ñeå phaù caùi chaáp trong Taâm cuûa ña soá ngöôøi veà moät Ñaáng Toaøn Naêng. Vì raèng coù hay khoâng laø hai bieân kieán cuûa yù nieäm daãn daét chuùng sinh vaøo voøng sanh töû luaân hoài. Thöôïng Ñeá khoâng lieân heä gì ñeán vaán ñeà naøy. Hieåu ñaïo Phaät laø voâ thaàn hay höõu thaàn e raèng khoâng hôïp vôùi thaùnh yù chaêng? Xin ñoùng daáu ngoaëc nôi ñaây.
Nhö ñaõ bieát, Ñaïi Phong Phaùp nhìn OÂng Trôøi laø söï nhaân caùch hoùa thuyeát nghieäp baùo cuûa neàn minh trieát AÁn Ñoä. Thaân ngöôøi laø nôi dung chöùa nghieäp ñöôïc caáy troàng töø quaù khöù, theá neân Toá Nhö môùi noùi trôøi kia ñaõ baét laøm ngöôøi coù thaân. Baûn chaát cuûa nghieäp laø haønh ñoäng, neáu laøm ngöôøi maø khoâng thaân, laøm sao traû ñöôïc nghieäp. Laâu nay moät soá ngöôøi thöôøng hieåu nghieäp laø haäu quaû xaáu cuûa nhaân trong quaù khöù, hoaëc laø moät hình phaït, neân hay noùi toäi nghieäp. Thaät ra, nghieäp khoâng mang tính thieän-aùc, xaáu-toát. Chæ khi naøo gheùp chung vôùi luaät nhaân quaû, nghieäp môùi coù thieän-aùc, toát-xaáu. Ñi, ñöùng, naèm, ngoài, aên, uoáng, nguû, nghæ.., moïi taùc vi ñeàu laø nghieäp. Toùm laïi, thaân ngöôøi laø nghieäp. Trong nghieäp laøm ngöôøi, moãi caù nhaân chuû ñoäng vaø chòu traùch nhieäm haønh vi taïo nghieäp cuûa mình nhö Phaät thöôøng daïy: chính ta laøm cho ta trong saïch; chính ta laøm cho ta oâ nhieãm.
Töø ñoù, xin ñöøng hieåu chöõ baét laø bò baét buoäc nhö laâu nay thöôøng hieåu OÂng Trôøi baét ai chòu phong traàn thì phaûi chòu kieáp phong traàn, maø neân hieåu baét laø naém baét, maïch thô seõ eâm xuoâi khoâng coøn maâu thuaãn. Con ngöôøi naém giöõ nhöõng thaáy, nghe, hay, bieát laøm kieán thöùc rieâng, xaây döïng ngaõ chaáp traùch sao chaúng ñieâu ñöùng long ñong. Traàn caûnh giaû taïm chính laø nhöõng gioù buïi cuûa cuoäc ñôøi, theá neân môùi baûo “baét phong traàn, phaûi phong traàn.”
Cuõng nhö theá, chöõ cho ôû caâu 3244 khoâng coù nghóa laø moät söï ban boá cuûa Ñaáng Toái Cao maø neân hieåu laø söï buoâng boû. Thaät vaäy, moät ngöôøi, töï baûn thaân laø thanh cao, thì duø trong baát cöù hoaøn caûnh naøo, moïi haønh ñoäng vaø cöû chæ ñeàu toaùt ra neùt thanh cao. Ngöôøi naøo, trong cuoäc soáng haøng ngaøy, luoân luoân töï nghó raèng mình thanh cao neân thöôøng phaûi yù töù, giöõ keõ cuûa moät baäc thanh cao, quaû thaät ngöôøi aáy töï theå chaúng thanh cao chuùt naøo, maø chæ laø moät keû noâ leä cho aûo töôûng thanh cao. Vì theá, muoán thaät söï laø thanh cao, phaûi buoâng boû caùi chaáp veà thanh cao trong Taâm. Haõy ñeå cho ngöôøi ngoaøi caûm nhaän söï thanh cao, neáu coù. Ñaây laø yù nghóa öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm cuûa kinh Kim Cang. Boá thí, töùc laø cho, maø khoâng thaáy coù ngöôøi boá thí, keû ñöôïc boá thí, chaúng coù vaät boá thí; boá thí maø khoâng truï ôû saéc, thanh, höông.., môùi thaät laø boá thí.
Theo Phaät giaùo, con ngöôøi chuû ñoäng ñôøi mình, taïo nghieäp vaø giaûi nghieäp cuõng töï mình cho neân chòu caûnh phong traàn laø do mình naém baét laáy phong traàn, chaúng ñöôïc thanh cao laø do mình khoâng chòu buoâng boû yù nieäm töï thanh cao hoùa, theá neân thieàn sö Nguyeãn Du môùi daïy raèng:
“Baét phong traàn, phaûi phong traàn,
Cho thanh cao môùi ñöôïc phaàn thanh cao.” (3244)
* * *