Trôøi hay Ñaáng Chí Toân khoâng phaûi laø muïc tieâu cuûa ñaïo giaûi thoaùt. Ñi saâu vaøo thuyeát thieân meänh, seõ thaáy raèng Trôøi chæ laø moät hình thöùc nhaân caùch hoùa chöõ nghieäp cuûa nhaø Phaät. Nghieäp, neáu hieåu theo nghóa heïp, laø ñònh meänh hay thieân meänh. Minh trieát AÁn Ñoä laäp thuyeát veà nghieäp ñeå giaûi toûa thaéc maéc cuûa nhöõng ngöôøi öu tö veà soá meänh cuûa con ngöôøi. Vôùi Phaät giaùo, thuyeát nghieäp baùo khoâng phaûi laø cöùu caùnh roát raùo maø chæ ñöôïc söû duïng nhö moät phöông tieän phaù chaáp.
Taát caû nhöõng haønh ñoäng coù taùc yù, daàu bieåu hieän do thaân, khaåu hay yù ñeàu taïo nghieäp. (Naõrada Maha Thera, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp, tr. 356).
Khoâng ai troán khoûi nghieäp do mình gieo troàng töø thôøi quaù khöù:
“Khoâng phaûi bay leân trôøi cao, laën xuoáng bieån saâu hay chui vaøo hang nuùi maø ta coù theå tìm ñaëng moät nôi naøo treân theá gian naøy giuùp ta laãn traùnh quaû döõ cuûa nghieäp xaáu.” (Kinh Phaùp Cuù, caâu 127)
Nhöng neáu chaáp kinh moät caùch cöùng raén, seõ coù nhöõng ngöôøi vin vaøo nghieäp ñeå trôû neân thuï ñoäng, tieâu cöïc, khoâng coù yù chí höôùng thöôïng hoaëc khoâng maøng caûi thieän hoaøn caûnh baûn thaân, theá neân ñöùc Phaät, trong moät dòp khaùc, laïi daïy raèng:
“Neáu luaän nhö vaäy vaø quaû quyeát raèng do nhöõng haønh ñoäng trong quaù khöù maø con ngöôøi trôû thaønh saùt nhôn, troäm cöôùp, daâm loaøn, laùo xöôïc, thoâ loã, nhaûm nhí, tham lam, xaûo quyeät, hö heøn thì ta seõ coù lyù do ñeå yû laïi, döïa treân quaù khöù maø khoâng muoán thöïc hieän, khoâng coá gaéng thöïc hieän, vaø cuõng khoâng thaáy caàn thieát phaûi thöïc hieän, hay khoâng thöïc hieän moät haønh ñoäng, daàu haønh ñoäng aáy coù ñaùng thöïc hieän hay khoâng.” (Naõrada Maha Thera, Phaïm Kim Khaùnh dòch, Ñöùc Phaät vaø Phaät Phaùp, tr. 350)
Chuùng ta phaûi daøi doøng trích daãn ôû ñaây nhö vaäy, môùi ngoä ñöôïc yù cuûa thieàn sö qua caâu: coù trôøi maø cuõng taïi ta. Con ngöôøi tuy phaûi mang theo nghieäp töø quaù khöù nhöng nhö theá khoâng coù nghóa laø khoâng cöôõng laïi ñöôïc meänh trôøi. Phaät Phaùp giuùp chuùng sinh chuyeån ñöôïc nghieäp cuûa mình.
Tình laø moät teân khaùc cuûa taâm sôû. Thuùy Kieàu saéc saûo khoân ngoan nhöng chæ vì laïi mang laáy moät chöõ tình neân phaûi chòu giam mình trong voøng troùi buoäc: khö khö mình buoäc laáy mình vaøo trong. Chaáp giöõ nhöõng sôû ñaéc neân töï nguyeân lai, Taâm mình voán ung dung töï taïi, nay phaûi chòu boân choân, ñieâu ñöùng:
“Vaäy neân nhöõng choán thong dong,
ÔÛ khoâng yeân oån, ngoài khoâng vöõng vaøng.” (2664)
Vôùi baäc chaân tu ñaït ñaïo, moïi ñoäng duïng ñeàu an nhieân töï taïi, nhöng vôùi keû phaøm phu ngu muoäi, maëc duø ñang ôû choán thong dong thì laïi ôû khoâng yeân oån, ngoài khoâng vöõng vaøng.
Khi Taâm ñaõ meâ, deã bò saéc duïc sai khieán, daãn ñeán ñòa nguïc traàn gian:
“Ma ñöa loái, quyû ñöa ñöôøng,
Laïi tìm nhöõng choán ñoaïn tröôøng maø ñi .” (2666)
Nghieäp do taùc yù maø coù neân khoâng ai bieát roõ ñôøi mình hôn chính mình:
“Oan kia theo maõi vôùi tình,
Moät mình mình bieát, moät mình mình hay.” (2674)
Nhöõng lôøi daïy baûo cuûa Tam Hôïp ñaïo coâ ñeàu öùng hôïp vôùi taâm traïng cuøng vaän meänh cuûa Kieàu. Nhaân vaät naøy ñöôïc nhaéc ñeán hai laàn. Laàn ñaàu, nôi doanh traïi cuûa Töø Haûi, ni sö Giaùc Duyeân thuaät laïi lôøi tieân tri cuûa Tam Hôïp ñaïo coâ veà con ñöôøng tu haønh cuûa YÙ Thuùy Kieàu, tröôùc khi chia tay vôùi naøng:
“Sö raèng: ‘Cuõng chaúng maáy laâu,
Trong naêm naêm laïi gaëp nhau ñoù maø!
Nhôù ngaøy haønh cöôùc phöông xa,
Gaëp sö Tam Hôïp voán laø tieân tri. (2405)
Baûo cho hoäi hôïp chi kyø,
Naêm nay laø moät, nöõa thì naêm naêm.’”
Nhaân vaät Tam Hôïp coù taøi bieát tröôùc vaø bieát ñuùng nhöõng gì seõ xaûy ra trong haønh trình tu taäp cuûa YÙ Thuùy Kieàu, vaø bieát caû nhöõng chaát chöùa thaâm saâu trong taâm Kieàu. Thöù ñeán, caùi teân Tam Hôïp mang yù nghóa ba thöù hoäi nhaäp laïi, laø aån yù cuûa thieàn sö Toá Nhö aùm chæ söï hoaøn nguyeân theå Nhaát Nhö cuûa Taâm, YÙ vaø Phaùp. Vaäy Tam Hôïp khoâng ai khaùc hôn laø tính giaùc cuûa Taâm. Tính giaùc laø caùi khoâng theå chæ baøy baèng ngoân ngöõ, vaên töï, chæ hoäi nhaäp vôùi noù qua thieàn ñònh. Vì theá nhaân vaät Tam Hôïp chæ ñöôïc Giaùc Duyeân nhaéc ñeán chöù taùc giaû khoâng theå ñeå Tam Hôïp xuaát hieän cho moïi ngöôøi nhaän dieän ñöôïc. Tính giaùc Ñaïm Tieân ñeán vôùi YÙ Thuùy Kieàu trong moäng, tính giaùc Tam Hôïp cuõng chæ ñöôïc ñeà caäp qua trung gian Giaùc Duyeân. Ñoù laø choã saâu saéc thaàn tình cuûa baäc chaân tu ñaït ñaïo Nguyeãn Du vaäy.
Khoâng coøn caâu chaáp vaøo thaân qua söï traàm mình cuûa Kieàu ôû soâng Tieàn Ñöôøng, thieàn sö hoï Vöông nhaäp vaøo bieån giaùc, cho neân ñoaïn thô töø caâu 2649 cho ñeán caâu 2736 chæ coù ba nhaân vaät töôïng tröng cho tính giaùc: Giaùc Duyeân, Tam Hôïp vaø Ñaïm Tieân thay nhau trình dieãn hoaït caûnh naøy.

TAM HÔÏP
Ñöùng ôû phöông dieän Phaät Phaùp, cuoäc haønh trình tu taäp cuûa ngöôøi Phaät töû hoï Vöông coi nhö ñaõ hoaøn maõn. Nhöng neáu chaám döùt Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ôû ñaây, vieäc tam hôïp cuûa Taâm, YÙ vaø Phaùp chöa ñöôïc saùng toû cho neân thi só Nguyeãn Du giao cho anh keùp Kim Troïng cuøng Vöông Quan khoå coâng tìm kieám Thuùy Kieàu ñeå cho Taâm Thuùy Vaân, YÙ Thuùy Kieàu cuøng Phaùp Kim Troïng sum hoïp moät nhaø. Qua cuoäc haønh trình taùi ngoä cuûa boä ba ñaøo keùp naøy, thi só thieàn sö seõ loàng trong ñoù nhöõng giaùo lyù uyeân aùo cuûa nhaø Phaät.
Phuùt giaây Vöông haønh giaû ngoä laïi baûn lai dieän muïc laø luùc coõi ta baø bieáøn thaønh tònh ñoä, khaép bôi böøng saùng:
“Naêm maây boãng thaáy chieáu trôøi,
Khaâm ban saéc chæ ñeán nôi raønh raønh:
Kim thì caûi nhaäm Nam Bình,
Chaøng Vöông cuõng caûi nhaäm thaønh Phuù Döông. (2950)
Naêm maây laø maây naêm maøu, aùm chæ aùnh saùng cuûa trí hueä. Nam Bình coù nghóa laø phöông Nam ñaõ ñöôïc bình ñònh vaø an laïc. Trong kinh Phaät, coõi Nam Dieâm Phuø Ñeà laø coõi ta baø vaø cuõng laø taâm ueá tröôïc cuûa con ngöôøi khi coøn nguïp laën trong thuù vui nguõ duïc. Vaäy Nam Bình laø traïng thaùi oån ñònh thaân taâm cuûa haønh giaû. Phuù Döông aùm chæ söï saùng suoát voâ cuøng vì Phuù coù nghóa laø nhieàu, Döông töôïng tröng cho ban ngaøy laø khoaûng thôøi gian coù aùnh saùng maët trôøi, ñaày sinh khí, coù ñaëc tính ñoäng, traùi vôùi AÂm. AÅn yù naøy töông ñöông vôùi trí hueä minh maãn cuûa moät baäc ñaéc ñaïo. Xin nhôù, Vöông Quan vaø Kim Troïng cuøng trình dieãn vai Phaùp.
Sau möôøi laêm naêm trui reøn trong Phaät Phaùp, hoâm nay ngöôøi Phaät töû hoï Vöông môùi coù dòp trình baøy choã taâm chöùng:
“Huyeân giaø döôùi goái gieo mình,
Khoùc than mình keå söï mình ñaàu ñuoâi:
‘Töø con löu laïc queâ ngöôøi,
Beøo troâi soùng voã choác möôøi laêm naêm. (3020)
Tính raèng soâng nöôùc caùt laàm,
Kieáp naøy ai laïi coøn caàm gaëp ñaây?’
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Quaây nhau laïy tröôùc Phaät ñaøi,
Taùi sinh traàn taï loøng Ngöôøi töø bi. (3032)
Kieäu hoa duïc daõ töùc thì,
Vöông oâng daïy röôùc cuøng veà moät nôi.”
Con ngöôøi thöôøng chaáp thaân naøy laø mình, yù naøy laø ta. Vôùi ñaïo Phaät, ñoù laø moät laàm laãn neân Vöông Vieân Ngoaïi môùi noùi: tính raèng soâng nöôùc caùt laàm.
Ngöôøi maõi meâ nguïp laën trong beå tham aùi, khoâng deã gì quay trôû veà nguoàn coäi thanh tònh trong saùng nguyeân thuûy, theá neân hoï Vöông khoâng ngôø raèng mình coù theå thaønh ñaïo ngay trong ñôøi hieän taïi. Thaáy ñöôïc baûn lai dieän muïc, töùc laø mình ngoä laïi chính mình:
“Kieáp naøy ai laïi coøn caàm gaëp ñaây?” (3022)
Ngöôøi Phaät töû ñaït ñaïo laø ngöôøi ñöôïc soáng laïi vôùi kieáp soáng thaät cuûa mình. Caùi soáng cuûa ngöôøi theá gian laø ñang ñi daàn veà coõi cheát; dieãn taû caùch khaùc laø ñang cheát daàn. Ñaït ñaïo giaùc ngoä töùc laø trôû veà traïng thaùi khoâng soáng khoâng cheát, ñoù laø caùi soáng vónh cöûu. Ngöôøi giuùp chuùng sinh phöông tieän “taùi sinh” khoâng ai khaùc hôn chö Phaät neân gia ñình hoï Vöông thaønh taâm laïy taï:
“Quaây nhau laïy tröôùc Phaät ñaøi,
Taùi sinh traàn taï loøng Ngöôøi töø bi.” (3032)
Hieåu taùi sinh laø quay veà baûn theå thanh tònh cuûa Chaân Taâm thì vieäc laïy taï “Ngöôøi töø bi” ôû Phaät ñaøi môùi thaät laø ñaày ñuû yù nghóa. Keá ñeán, lôïi duïng luùc gia ñình Vieân Ngoaïi baän roän vôùi nieàm vui sum hoïp, taùc giaû ñeå ngöôøi haønh giaû vöøa chöùng ngoä hoï Vöông qui tuï boä ba Taâm, YÙ vaø Phaùp veà moät choã:
“Vöông oâng daïy röôùc cuøng veà moät nôi.” (3034)
Ñaïo Phaät laø ñaïo tuøy thuaän, moãi ngöôøi tuøy hoaøn caûnh, nghieäp baùo cuûa mình maø tu. Ngöôøi coù gia ñình tu theo phaùp thích hôïp vôùi hoaøn caûnh naëng nghieäp vôï con, nguôøi ñoäc thaân thì coù phaùp cho nghieäp caûnh cuûa ngöôøi ñoù, keû ôû chuøa thì phaûi theo pheùp cuûa nhaø chuøa. Ñaáy laø choã quyeàn bieán cuûa Phaät Phaùp, theá neân Phaät thöôøng nhaéc nhôû raèng khoâng coù phaùp naøo laø phaùp ñöôïc ñaïo voâ thöôïng boà ñeà vì phaùp tuøy thuoäc caên cô vaø nghieäp baùo cuûa moãi ngöôøi. Vöông thieàn sö baét ñaàu thuyeát phaùp:
“OÂng raèng: ‘Bæ thöû nhaát thì,
Tu haønh thì cuõng coù khi toøng quyeàn.
Phaûi ñieàu caàu Phaät caàu Tieân,
Tình kia, hieáu noï ai ñeàn cho ñaây.
Ñoä sinh nhôø ñöùc cao daøy, (3055)
Laäp am roài seõ röôùc thaày ôû chung.’
Nghe lôøi naøng phaûi chieàu loøng,
Giaû sö, giaû caûnh, ñeàu cuøng böôùc ra.”
Ngöôøi tu ñuùng theo chaùnh phaùp, phaûi “chaúng tu thì cuõng nhö tu môùi laø” (caâu 3108). Hai chöõ toøng quyeàn töông ñöông vôùi tuøy thuaän trong nhaø Phaät.
Ngoä ñöôïc boán chöõ giaû sö, giaû caûnh cuûa thieàn sö, môùi thaáy laâu nay chuùng ta kính troïng Nguyeãn Du thieáu moät leã. Giaùc Duyeân ñaâu phaûi laø sö hoå mang, möôïn ñaïo taïo ñôøi. Nöõ ni naøy laø baäc chaân tu theá maø Vöông haønh giaû daùm baûo laø giaû sö, quaû thaät hoï Vöông ñaõ vöôït ngoaøi caùch soáng cuûa theá gian thöôøng tình. Sö laø thaày, caûnh laø phaùp. Phaùp raát caàn thieát, oâng thaày raát quan troïng nhöng ñeán khi caàn buoâng boû thì phaûi thaáy sö laø giaû, phaùp laø phöông tieän. Ngöôøi tu haønh thöôøng noâ leä phaùp vaø tuøy thuoäc vaøo oâng thaày. Bôûi meâ chaáp nhö theá neân thieàn sö Laâm Teá môùi ñaû phaù moät caùch taùo baïo: “Caùc ngöôøi khi ra luùc vaøo, gaëp Phaät gieát Phaät, gaëp Toå gieát Toå”. Lôøi daïy treân laø nhaéc nhôû haønh giaû phaûi yù thöùc sö laø giaû, caûnh töùc phaùp cuõng laø giaû vì taát caû chæ laø phöông tieän, ñöøng chaáp giöõ ñeå trôû thaønh keû noâ leä cuûa chuùng. Ñoù laø aån yù thaâm saâu cuûa cö só Nguyeãn Du.